Współpraca i współdziałanie różnych sił i opcji politycznych i związkowych w latach okupacji hitlerowskiej doprowadziły do daleko posuniętej konsolidacji środowiska kolejarskiego (...)

Zjednoczenie ruchu zawodowego kolejarzy

Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych, używający potocznej nazwy ZZK odegrał istotna rolę w odbudowie i modernizacji przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe w latach odbudowy gospodarczej kraju. Jego wyjątkowa pozycja spośród innych związków zawodowych tego okresu w kraju, wynikała z siły inteligencji kolejarskiej i jej zaangażowania w odbudowę polskiego kolejnictwa na wielu płaszczyznach. Była to inteligencja, która ocalała w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce, ponieważ została przymusowo zatrudniona w Niemieckiej Kolei Wschodniej (Ostbahn). Pracując przymusowo w kolejach niemieckich zdobyła znaczące doświadczenie z zakresu funkcjonowania tego zarządu kolejowego i postanowiła wykorzystać go w odbudowie gospodarczej kraju i kolejnictwa w wyzwolonej Polsce. Tym bardziej nabierało to znaczenia, ponieważ wszystkie zarządy kolei europejskich do roku 1924 wprowadziły do swoich struktur niemiecki ustrój kolejowy, a tym krajem, który tego nie uczynił do dnia dzisiejszego pozostała Polska.

Działalność ZZK na rzecz odbudowy i modernizacji kolejnictwa w latach odbudowy gospodarczej kraju koncentrowała się na następujących płaszczyznach;

• zjednoczenia ruchu zawodowego kolejarzy

• współpracy ZZK z resortem komunikacji w rozwiązywaniu problemów transportu kolejowego w kraju

• działalności na rzecz jak najszybszego przejęcia kolei i włączenia jej do systemu

gospodarczego kraju

- reformie przedsiębiorstwa PKP w kierunku zmiany jego ustroju organizacyjnego.

• wykorzystywanie parlamentu do rozwiązywania problemów kolejnictwa.

• uporządkowania przepisów. służbowych kolejarzy i zbudowania nowoczesnych

stosunków pracy

1. Zjednoczenie ruchu zawodowego kolejarzy

Korzystając z nieoficjalnych kontaktów między niemiecką SPD- działającą w podziemiu po dojściu Hitlera władzy – a PPS – partią dominującą w środowisku pracowników kolejowych – już w kwietniu 1939 roku Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych ZZK rozpoczął przygotowania do wybuchu wojny i na wypadek zaistnienia okupacji niemieckiej. Rozpoczęto wyprzedaż majątku związkowego a uzyskane środki przeznaczano na zakup złota i srebra oraz nieruchomości, które można byłoby w przyszłości spieniężyć na potrzeby podziemnej działalności związkowej. W II połowie sierpnia 1939 roku, kiedy wybuch wojny stał się nieunikniony, prezesi okręgów otrzymali odpowiednie środki na prowadzenie podziemnej działalności związkowej.

Wybuch II wojny światowej zmienił sytuację w sposób trwały w środowisku pracowników kolejowych. O jego pozyskanie dla swoich celów zabiegały wszystkie ważniejsze siły polityczne i wojskowe okupowanej Polski a także władze niemieckie .Kolejarze udzielali pomocy wszystkim działającym w okresie okupacji ugrupowaniom podziemnym i bez ich pomocy niemożliwe byłoby funkcjonowanie podziemnego państwa polskiego. Polscy związkowcy nie zgodzili się na utworzenie i działalność w Nieniemieckim Związku Pracowników Kolei Wschodniej, ale zaproponowali powołanie Kolejowej Opieki Społecznej, która działała w środowisku kolejarskim na wzór funkcjonującej Rady Głównej Opiekuńczej. Władze okupacyjne wyraziły zgodę, a członkami KOS zostali obligatoryjnie wszyscy pracownicy polscy Niemieckiej Kolei Wschodniej. Fundusz KOS tworzony był z opłat pobieranych przy sprzedaży węgla pracownikom kolejowym oraz potrąceń z list płac kolejarzy w określonym procencie¹ i kierowany na potrzeby emerytów kolejowych.

Kolejowa Opieka Społeczna działająca oficjalnie pod kontrolą władz niemieckich ułatwiała podziemnym związkom zawodowym prowadzenie działalności samopomocowej. W pracy tej wyróżniały się takie organizacje związkowe jak ZZK, Związek Maszynistów Kolejowych i Zjednoczenie Kolejowców Polskich i szereg innych. Niosły one pomoc materialną rodzinom kolejarzy dotkniętym terrorem okupanta a dawna przynależność związkowa nie miała istotnego znaczenia. W funduszy KOS pomagano ukrywać się pracownikom kolejowym poszukiwanym przez Gestapo za akcje sabotażowe. To doprowadziło do wysokiego stopnia integracji środowiska kolejarskiego i zawarcia porozumienia, że zjednoczenie kolejarskiego ruchu związkowego nastąpi na bazie Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych, który w działalności samopomocowej odgrywał decydującą rolę.

W okresie międzywojennym o wpływy w środowisku kolejarskim zabiegały wszystkie bez wyjątku partie polityczne , jednak znaczące i trwałe wpływy polityczne uzyskała jedynie Polska Partia Socjalistyczna. Natomiast liczba organizacji związkowych w przedsiębiorstwie według różnych źródeł wynosiła od 12 do 24 , a w każdej ze służb działały co najmniej 2 konkurencyjne organizacje zawodowe, należące do różnych ogólnopolskich central związkowych.

Współpraca i współdziałanie różnych sił i opcji politycznych i związkowych w latach okupacji hitlerowskiej doprowadziły do daleko posuniętej konsolidacji środowiska kolejarskiego. Wypracowano wielu decyzji dotyczących organizacji kolejnictwa polskiego w wyzwolonej Polsce jak i przyszłości kolejarskiego ruchu zawodowego. Ustalono m.in., że ruch związkowy kolejarzy odbudowany zostanie na bazie ZZK, mającego wymierne zasługi w walce z okupantem hitlerowskim i w działalności na rzecz integracji środowiska kolejarskiego. W zjednoczonym ZZK czynne i bierne prawo wyborcze uzyskali działacze wszystkich b. związków kolejarskich, pod warunkiem przepracowania w przedsiębiorstwie co najmniej 1 roku, co nie było wygórowaną przeszkodą merytoryczną.

Próby przejęcia władzy w ZZK przez PPR podczas Nadzwyczajnego Zjazdu Delegatów Kół ZZK terenów wyzwolonych w styczniu 1945 roku nie udało się PPR nie tylko objąć władzy w zjednoczonym ruchu zawodowym, ale także narzucić swojego sposobu myślenia i działania. To spowodowało, że pozycja PPS w ruchu zawodowym została umocniona, podobnie jak i realna władza w przedsiębiorstwie, które stało się przedsiębiorstwem zdolnym do daleko idących zmian w transporcie kolejowym.

1 Notatka w aktach Rady Głównej Opiekuńczej. AAN, RGO Wydział Stowarzyszeń i Fundacji 1791.

Janusz Jarosiński